اهمیت نماز در بین عبادات
اهمیت نماز در بین عباداتبین عبادات،
نماز برجستگیِ خاصی دارد. از وقتی که به سنّ تکلیف میرسیم تا از دنیا
میرویم، مکلف به نمازهای متعددی هستیم؛ نمازهای شبانه روزی، نمازهای
مستحبی، نمازهای میت، جمعه و... . در اسلام 350 نوع نماز طراحی شده است.
پیامبر اکرم (صلی الله و علیه و آله) فرمودند: «الصلاةُ عهد الله»؛1
نماز عهدِ خداست. یا در جای دیگر فرمود: «قرةُ عَینی فی الصلاة»؛2 نور
چشمِ من در نماز است.
نماز از مشترکات همۀ ادیاندر
قرآن کریم، نماز از مشترکات ادیان شمرده شده است. دربارۀ نمازِ حضرت
ابراهیم، حضرت اسماعیل، حضرت موسی، حضرت عیسی، حضرت زکریا، حضرت مریم،
حضرت شعیب و پیامبر گرامی اسلام (علیهم السلام) آیه یا آیاتی آمده است.
نماز از مشترکات ادیان است و در همۀ ادیان آسمانی، نماز بوده و هست.
اولین سؤال روز قیامتپیامبر
اکرم (صلی الله و علیه و آله) فرمودند: اولین ایستگاه روزِ قیامت،
ایستگاه نماز است. اگر نماز مورد قبول واقع نشود، بقیۀ اعمال قبول
نمیشود.3 پیامبر اسلام (صلی الله و علیه و آله) وقتی به مدینه آمد، اولین
کاری که کرد، مسجد ساخت. یک سال بعد جنگها شروع شد. پیامبر (صلی الله و
علیه و آله) اصرار داشت در جنگها نماز برقرار شود، تا معلوم شود جنگ ما
با همۀ جنگهای دنیا، متفاوت است؛ ما بندگان خدا هستیم و خداپرستان در
این جبهه میجنگند. آیۀ 102 سورۀ «نساء» پیامبر گرامی اسلام (صلی الله و
علیه و آله) را موظف کرد نماز را با رزمندگان به جماعت بخوانند. اینها
نشانۀ اهمیت نماز است.
خودِ ما نیز مشاهده کردیم که اگر کسی نماز
نخواند، خیلی بعید است روزه بگیرد، و یا اهل خمس دادن باشد. نماز، ستون
خیمۀ دین است.4 نماز چشم دین است.5 نماز، سرِ دین است.6 نماز پرچم دین
است.7 پیامبر خاتم (صلی الله و علیه و آله) فرمودند:
موضِعِ الصَّلاة مِنَ الدِّین کَموضِعِ الرَّأسِ مِنَ الجَسَد؛8 جایگاه نماز در دین به جایگاه سر در پیکر، شباهت دارد.
سر
را از پیکر جدا کنیم، لاشه ای متعفن میشود. ممکن است انسانی دست، چشم و
یا پا نداشته باشد، اما بدون سر هرگز نمیتواند زنده بماند.
توصیۀ پیامبر اسلام (صلی الله و علیه و آله) به استاندار یمن
توصیۀ پیامبر اسلام (صلی الله و علیه و آله) به استاندار یمنپیامبر
اسلام (صلی الله و علیه و آله) هنگامی که استانداری به نام «معاذ بن جبل»
را به یمن میفرستاد، نامه ای برای او نوشت. فرازی از آن نامه، شایسته
تأمل بسیاری است:
اظهر امر الاسلام کله صغیره و کبیره و لکن اکثر همک الصلوه «اظهِرْ أمْرَ الاسلامِ کلَّهُ و لکن اکثر همک الصلوة»؛1
تمام اسلام (مسائل خُرد و کلان اسلام) را به اجرا درآور، اما بیشترین دغدغۀ
تو برای نماز باشد.
توصیۀ حضرت امیر (علیه السلام) به استاندار مصر
امیرالمؤمنین
(علیه السلام) در نامه ای به استاندار مصر فرمود:
اجعل افضل اوقاتک للصلاة «إِجْعَلْ أَفْضَلَ
أَوْقَاتِکَ لِلصَّلَاةِ»؛2 پربهاترین و بهترین وقتِ شبانه روز خود را
برای نماز قرار بده! پیامبر اکرم (صلی الله و علیه و آله) و حضرت امیر
(علیه السلام) به استانداران، قاضیان و فرماندهان نظامیِ خود امر میکردند
امام جماعت شوند و دغدغۀ برپایی نماز جماعت داشته باشند. فرمود: نماز،
صورت دین شماست؛ سیمای دین شماست؛ نماز، کلید بهشت است.3 نماز، میزان و
وسیلۀ سنجش مردم است و آخرین دغدغه و وصیت انبیا (علیهم السلام) نماز
بود.4
رابطۀ شیطان و نمازما دشمنی داریم که در
قرآن 99 بار نامش ذکر شده است؛ 88 بار به نام «شیطان» 11 بار به نام
«ابلیس». خداوند در قرآن چهار ده بار او را دشمن، مسلمانان معرفی کرده است:
فاتخذوه عدوا ﴿فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّاً﴾؛5 او را دشمن حساب کنید. در احادیث نیز آمده:
شیطان با نماز مخالف است.6 خداوند متعال با صراحت کامل در قرآن کریم
میفرماید:
انما یرید الشیطان أن یوقع بینکم العداوة و البغضاء فى الخمر و المیسر و یصدکم عن ذکر الله و عن الصلاة فهل أنتم منتهون ﴿إِنَّمَا یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَن یُوقِعَ بَیْنَکُمُ
الْعَدَاوَةَ وَ الْبَغْضَاء فِی الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ وَ یَصُدَّکُمْ
عَن ذِکْرِ اللّهِ وَ عَنِ الصَّلاَةِ فَهَلْ أَنتُم مُّنتَهُونَ﴾؛7 هدفِ
شیطان این است که میخواهد بین شما دودستگی و تفرقه ایجاد کند و میخواهد
مسیر یاد خدا و اقامۀ نماز را مسدود کند.
امروز نیز شیاطین جنّی و
انسی، ابرقدرتها و استکبار جهانی، در قالب فیلم، رمان، انیمیشن و... این
هدف را دنبال میکنند و در پی خاموش کردن فروغ نماز و خلوت کردن مساجد از
نوجوانان و جوانان هستند.
سفارش انبیا به نماز
1. سفارش حضرت عیسی (علیه السلام) مطابق
روایات، مهمترین دغدغۀ و وصیت انبیا دربارۀ نماز بود. یکی از جملاتی که
حضرت عیسی (علیه السلام) در گهواره بیان فرمود، این نکته بود:
و اوصانی بالصلاه و الزکاه ما دمت حیا ﴿وَ
أَوْصَانِی بِالصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ مَا دُمْتُ حَیّا﴾؛1 تا زنده ام،
خداوند مرا به نماز و زکات سفارش فرموده است.
2. سفارش حضرت ابراهیم (علیه السلام) نماز
به قدری اهمیت دارد که حضرت ابراهیم (علیه السلام) ، سرزمین خوش آب و هوای
فلسطین را برای اقامه نماز ترک کرد و به مکه آمد:
ربنا انی اسکنت من ذریتی بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرم ربنا لیقیموا الصلاة ﴿رَّبَّنَا إِنِّی
أَسْکَنتُ مِن ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِیزَرْعٍ عِندَ بَیْتِکَ
الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُواْ الصَّلاَةَ﴾؛2 خدایا! من خانواده ام
را در سرزمین بی آب و علفی، نزدیکِ خانۀ تو اسکان دادم. پروردگارا! هدف
من اقامۀ نماز است.
بعضی افراد حاضر بودند مسلمان شوند، ولی نماز
نخوانند. برای مثال، پس از فتح طائف، طائفیها مقاومت میکردند. جمعی از
نمایندگانِ طائف نزد پیامبر (صلی الله و علیه و آله) آمده و گفتند: ما
همۀ اسلام را میپذیریم، ولی نماز نمیخوانیم. پیغمبر مسلمانی آنها را
قبول نکرد. سپس فرمود: در دینی که همه چیز وجود دارد، اما نماز نیست، خیری
نیست.3
گاهی حدیث: «نماز، ستون دین است» را بر زبان جاری میکنیم، ولی
آنرا قبول نداریم. فکر میکنیم این ستون، مانند ستونهای یونولیتی ای است
که بچهها در سِن تئاتر میگذارند و بعد از تمام شدنِ نمایش نیز آن
ستونها را برمیدارند و هیچ سقفی هم فرود نمیآید!
باید خود اهل نماز باشیم
ما
باید در عمل نشان بدهیم که نماز، ستون دین است. وقتی مدیرِ مدرسه، یا
ادارهای به نماز اهتمام ندارد، چطور میتواند ادعا کند نماز، ستون دین
است؟! استاندار و یا فرمانداری که در نمازِ جماعت حاضر نمیشود، چطور
میتواند ادعا کند نماز، ستون دین است؟!
فرد نابینا و نماز جماعتمرد
نابینایی وقتی به پیامبر (صلی الله و علیه و آله) گفت: گاهی کسی نیست مرا
به مسجد بیاورد. اگر در خانه به صورت فرادی نماز بخوانم، مورد قبول
خداوند قرار میگیرد؟ پیغمبر (صلی الله و علیه و آله) فرمود: «طنابی از
خانه به مسجد وصل کن و وقتی کسی نیست تا تو را به مسجد بیاورد، دستت را به
طناب بگیر و به مسجد بیا». اگر وزیر، مدیر و یا فرماندۀ نظام جمهوری اسلامی
نماز را در اتاقش بخواند، نمازش مورد قبول نیست. آیۀ 102 سورۀ نساء
پیغمبر را موظف کرد. در میدان جنگ، نماز را به جماعت بخوانند. حتی وقتی که
مسلمانها سه نفر بودند (پیامبر، امیرالمؤمنین و حضرت خدیجه (علیهم
السلام) )، روبه روی مشرکان به جماعت نماز میخواندند. کسانی که تاریخِ
اسلام نوشتهاند معتقدند، اولین خونی که در اسلام ریخته شد، برای اقامۀ
نماز جماعت بود؛ مسلمانها زمینی را در خارج از مکه برای نماز جماعت در
نظر گرفتند و پنهانی با آنجا میرفتند. مشرکان از این موضوع مطلع شدند؛
ازاینرو، درگیری پیش آمد و در این میان خونی ریخته شد. اینها نشانۀ
اهمیت نماز است.
استخفاف نماز ممنوع! نگرانی
پیامبر اکرم (صلی الله و علیه و آله) در لحظات پایانیِ عمرِ شریفشان، نماز
نخواندن مسلمانان نبود، بلکه سبک شمردن نماز بود، برای نمونه، نماز را در
اتاق شخصی و یا آخرِ وقت خواندن، از مصادیق استخفاف نماز است.
وظیفۀ حکومت دربارۀ اقامه نمازطبق
رهنمودهای پیامبر و ائمه اطهار (علیهم السلام) حکومت نباید مردم را به
خواندنِ نماز مجبور کند، ولی انجام تبلیغات، برگزاری جلسات آموزشی، ارائه
تمهیدات و تشویق برای نماز، بر عهدۀ حکومت است. البته هیچ کس طرفدارِ نماز
اجباری، تشریفاتی و ریایی نیست و اینها را همه میدانند، اما قرآن
فرموده:
الذین ان مکناهم فی الارض اقاموا الصلاة و آتوا الزکاة و امروا بالمعروف و نهوا عن المنکر ﴿الَّذِینَ إِن مَّکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا
الصَّلَاةَ وَ آتَوُا الزَّکَاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا
عَنِ الْمُنکَرِ﴾؛4 (خداپرستان، کسانی اند که وقتی به قدرت میرسند و
حکومت را در دست میگیرند، نماز را به پا میدارند، بازار زکات را گرم نگه
میدارند و امر به معروف و نهی از منکر میکنند).
در رأس همۀ اینها،
اقامه نماز است. دلیل نامگذاریِ حوادث اخیر به «بیداری اسلامی» نیز از
همینجا نشأت میگیرد، چرا که وقتی صدای «الله اکبر» در میدان تجمع به صدا
در می آید، همه در کنار هم خدا را میپرستند و به اقامۀ نماز می
پردازند.
نماز معصومان (علیهم السلام) و الهام گرفتن ایشان
سیرۀ عبادی پیامبر (صلی الله و علیه و آله) دربارۀ
نمازِ پیامبر و ائمه (علیهم السلام) کتابهای مستقلی تألیف شده و صدها
حدیث دربارۀ سیرۀ ایشان به دست ما رسیده است. در اکثر کتابهای حدیثی، بابی
از کتاب به سیرۀ عبادی معصومان (علیهم السلام) اختصاص یافته است. همان
طور که میدانیم، نمازِ شب بر پیامبر اسلام (صلی الله و علیه و آله) واجب
بوده است. در سورههای «مدثّر» و «مزّمل» فرمان نمازِ شب بر پیغمبر فرود
آمده است. پیامبر گرامی اسلام (صلی الله و علیه و آله) فرمود: گرسنه با
غذا سیر و تشنه با آب سیراب میشود، اما من از نماز هرگز سیر و سیراب
نمیشوم.1 ایشان عطش و تشنگی خاصی دربارۀ نماز داشتند. از همسران پیامبر
(صلی الله و علیه و آله) روایت شده: وقتِ نماز که میرسید، رنگ از رخش
میپرید و هیجان و حالتی پیدا میکرد که نه او ما را میشناخت و نه ما حضرت
را.2 ایشان به قدری نماز میخواند که آیه نازل شد:
ما أنزلنا علیک القرآن لتشقى ﴿مَا أَنزَلْنَا
عَلَیْک الْقُرْءَانَ لِتَشقَی﴾.3 خودشان را به رنج میانداختند و بسیار
در پیشگاه خداوند میایستادند و از ایشان سؤال میکردند: یا رسولالله! شما
که معصوم هستید و خداوند وعدۀ بهشت را به شما داده است، چرا اینقدر عبادت
میکنید؟ میفرمودند: «أفلا أکون عبداً شکوراً»؛4 (آیا بندۀ سپاسگذاری
نباشم؟!). پیامبر (صلی الله و علیه و آله) شیفتۀ نماز بود، حتی در آخرین
روزهای عمرش میفرمود: زیر کتفهایم را بگیرید و به مسجد ببرید، تا نماز را
به جماعت بخوانم.
دعوت خانواده به نمازهنگامی که
آیۀ و امر اهلک بالصلوة و اصطبر علیها ﴿وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها﴾؛5
(خانوادهات را به نماز سفارش کن و بر این کار شکیبا باش!) نازل شد، شش ماه
یا نُه ماه هر روز صبح به خانۀ دخترش میرفت و میفرمود: «الصلاة الصلاة
یرحمکم اللّه»؛6 (بشتابید به سوی نماز، بشتابید به سوی نماز، خداوند رحمتش
را شامل حالتان کند). ایشان جوانها را بسیار و به طور خاص، به نماز
سفارش میفرمود. به ایشان گفتند: جوانی است که نماز هم میخواند و هم گناه
میکند! فرمودند: «همان نماز او را از گناه باز خواهد داشت».7
سیرۀ عبادی معصومین (علیهم السلام)
سیرۀ عبادی پیامبر (صلی الله و علیه و آله) در میدانهای جنگسیرۀ
عبادی پیامبر (صلی الله و علیه و آله) و نمازهایی که در میدانهای جنگ
میخواند، گویای اهمیت نماز در نگاه ایشان است. حرکت رزمندگان نیز از مسجد
شروع میشد. ایشان کسی را بین رزمندگان میگماشت تا وقتِ نماز را اعلام
کرده و اذان بگوید و برای نماز، دیگران را از خواب بیدار کند. حضرت در
میدانهای جنگ دستور میداد مصلاهایی بسازند تا در آینده معلوم شود
خداپرستان از اینجا عبور کردهاند. به بلال میفرمود: «ارحنا یا بلال»؛
بلال! ما را راحت کن؛ یعنی اذان بگو و وقت نماز را اعلام کن. در لحظۀ جان
دادن نیز دربارۀ نماز مردم دغدغه داشتند که مبادا نماز را سبک بشمارند.1
سیرۀ عبادی امیرالمؤمنین (علیه السلام) امیرالمؤمنین
(علیه السلام) اولین نمازگزار و اولین مسلمان بودن خودشان را افتخار
میدانستند. ایشان عاشق نماز بود و بعضی شبها تا هزار رکعت نماز میگزارد!
وقت نماز که میرسید، میفرمود:
جاءَ وَقتُ الصَلاة وقتُ أَمَانَةٍ
عَرَضْهاَ اللهُ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فأبینَ اَن
یَحمِلنَها وأتَفَقنَ منها؛2 وقت نماز فرا رسیده؛ وقت همان امانتی که خدا
به آسمانها، زمین و کوهها عرضه کرد و آنها نتوانستند آن امانت را
بپذیرند.
سفارش امیرالمؤمنین (علیه السلام) به امام حسن و امام حسین(علیهم السلام)
حضرت
امیرالمؤمنین (علیه السلام) که مطابقِ روایت، خود محور نماز بودند، در
محراب عبادت به شهادت رسیدند، آن هم بعد از اینکه به بام مسجد رفت و در
ماه رمضان اذان گفت و سپس خوابیدهها را بیدار کرد.
امام حسن و امام
حسین(علیهم السلام) خواستند پدرِ ضربت خوردۀشان را به خانه ببرند، حضرت
فرمودند: دیگران میتوانند مرا به خانه ببرند؛ نماز را ادامه بدهید!3
ایشان فرازی از وصیت نامۀ خود را به نماز اختصاص داده و فرمودند:
و الله الله فی الصلاة فانها عمود دینکم وَ اللهَ اللهَ فِی الصَّلَاةِ فَإِنَّهَا عَمُودُ دِینِکُمْ؛4 شما را به خدا، شما را به خدا نماز، که همانا نماز ستون دین شماست.
سیرۀ عبادی امام حسین (علیه السلام) تمامِ
زندگیِ این بزرگوار در بندگی خدا خلاصه میشد. ابی عبدالله (علیه
السلام) شب عاشورا نماز عاشقانه و عارفانهای خواندند. گزارشگران دشمن
گفتهاند: وقتی میان خیمههای حسینی آمدیم، صدایی شبیه صدای زنبورهای عسل
به گوش میرسید؛ همه در حال راز و نیاز و نیایش بودند؛ بعضی در رکوع و
بعضی در سجده بودند.
صبحِ عاشورا ابی عبدالله (علیه السلام) نماز را
به جماعت خواندند و سپس به ایراد خطبه پرداختند. هنگامی که از مکه به راه
افتادند، کسی به نام «حجاج بن مسروق» را مؤذن کاروان معرفی کردند. همۀ
خطبههای امام در بین راه، پس از نمازها برگزار شده است. اوج بندگیِ امام
حسین (علیه السلام) در ظهر عاشورا جلوه گر میشود؛ با اینکه شاید بیش از
ده نفر از یاران امام نمانده بودند، نماز جماعت را اقامه فرمودند؛ البته
حضرت اعلامِ آتش بس فرمودند، اما دشمن به ظاهر مسلمانشان قبول نکردند. با
وجود این، نماز جماعت را در مقابل دشمن، با اذانی که حضرت علی اکبر (علیه
السلام) گفتند، برگزار کردند. «ابوثمامۀ صیداوی» همان کسی است که وقت نماز
را اعلام میکند و امام حسین (علیه السلام) برای او اینگونه دعا
میکند: «خداوند تو را از نمازگزاران قرار دهد!»5
سیرۀ عبادی امام سجاد (علیه السلام) امام
سجاد (علیه السلام) به «زینتِ عبادت کنندگان» و «سرور سجده کنندگان»
لقب گرفته اند. صحیفۀ سجادیۀ امام سجاد (علیه السلام) سیرۀ عبادی
خداپرستان است.
جمعی از علویون برای جان امام سجاد (علیه السلام)
احساس خطر کردند؛ گفتند: مولاجان! با این همه عبادت، به زودی از دنیا
میروید! فرمود: عبادت من کجا و عبادتِ جدّم علی(ع) کجا!6 اینها رهبران ما
هستند.
به خاطر سختی نماز نافله را نمیخوانیم، نماز صبح را به جهت
دشواری اول وقت نمیخوانیم و نماز را به جماعت نمیخوانیم، چراکه آنرا
کار سختی تلقی میکنیم؛ پس هدف زندگی چیست؟ ﴿و ما خلقت الجن و الإنس إلا
لیعبدون﴾؛7 بندگی خدا. امام سجاد (علیه السلام) گریه میکرد و از خدا
میخواست شیرینیِ عبادت را به او بچشاند.
نماز اول وقت در جنگ صفین ابن
عباس، مفسر قرآن و انسان فرهیختهای است. او میگوید: در جنگ صفین دیدیم
علی ابن ابیطالب (علیه السلام) شمشیر میزند و به آسمان نگاه میکند.
پرسیدم: یا اباالحسن! چرا به آسمان نگاه میکنید؟ فرمودند: «مراقبِ وقتِ
نماز ظهر هستم». گفتم: الآن جنگ است و نمازِ اول وقت برای شرایط عادی است.
فرمود: «ابن عباس! جنگ ما هم برای نماز است».8 اینها رهبران ما هستند.
سیرۀ امام خمینی (ره) دربارۀ نماز صیاد
شیرازی ـ که خدایش رحمت کند! ـ میگوید: در زمان جنگ، رؤسای سه قوه و
فرماندهان جنگ در جماران خدمت حضرت امام رسیدیم. یکی از فرماندهان داشت
گزارش جنگ را میداد. وسط گزارش او، امام جلسه را ترک کرد. کنار من آقای
رفسنجانی حضور داشتند، از ایشان پرسیدم: چه شد؟ ایشان هم متوجه نشدند.
گفتم: فکر کنم قلبِ امام گرفته. آمدیم این اتاق، دیدیم امام دارد عطر
میزند و برای نماز آماده میشود!
وقتی شاه فرار کرد، حضرت امام (ره)
در فرانسه بودند. خبرنگاران دور امام را گرفته بودند تا حساسترین گزارش از
رهبر انقلاب را به دنیا مخابره کنند. حضرت امام سؤال چند خبرنگار را پاسخ
دادند و بعد فرمودند: احمد! وقت نماز شده؟ و حاج احمد آقا گفتند: بله،
الآن وقت نماز است. امام از آن صندلی پایین آمده و سراغ نمازشان رفتند.
کدام سیاستمداری این کار را میکند؟!
سیرۀ عبادی امام رضا (علیه السلام) امام
رضا (علیه السلام) شنیدند که جمعی از بستگانشان به دیدنشان میآیند.
ایشان برای استقبال آنان به سمت دروازۀ شهر حرکت کردند. وقتِ نماز که
رسید، فرمودند: باید نماز بخوانیم. گفتند: آقا! صبر کنید بستگانتان بیایند.
فرمودند: ما الآن موظفیم به وظیفۀمان عمل کنیم.
یکی از رهبران
گروههای منحرف صابئیها، به نام «عمران صابئی» با امام رضا (علیه السلام)
مباحثه میکرد. بحث به جای قشنگی رسیده بود. وقت نماز شد. امام رضا
(علیه السلام) فرمود: من باید نماز بخوانم. «عمران صابئی» گفت: آقا! الآن
دل من برای پذیرفتن مکتب شما نرم و آماده شده است. امام رضا (علیه السلام)
میدانستند که وقت نماز وسیع است، اما فرمودند: نه، ابتدا باید نمازِ اول
وقت را بخوانم. نمازِ اول وقت را که خواندند، خواندند و برگشتند مباحثه
را ادامه دادند. عمران هم شیعه شد و به سجده افتاد و خدا را شکر کرد از
این که به دست چنین شخصیتی هدایت شد.
سفارش به خواندن «زیارت آل یاسین» و توجه به محتوای آن
مقام
معظم رهبری به دوستانشان، خواندن «زیارت آلیاسین» را بسیار سفارش
میکنند. این زیارت، با سایر زیارتها متفاوت است. در این زیارت آمده: سلام
بر قنوتت، سلام بر رکوعت، سلام بر تشهدت و... پس نماز، اوج خداگرایی و
خداپرستیِ انسان است.